Rajskie (430 m n.p.m.) jest miejscowością przy małej obwodnicy bieszczadzkiej, położoną nad malowniczą zatoką przy ujściu Sanu do Jeziora Solińskiego.
Na uwagę turystów zasługują: letnia baza domków wczasowych Sanockiego Przedsiębiorstwa Nafty i Gazu z czynnym latem kąpieliskiem nad zalewem solińskim i wypożyczalnią sprzętu pływającego, nowy całoroczny obiekt noclegowy Centrum Wolontariatu Archidiecezji Przemyskiej, urocza dolina Sanu z bezpośrednim sąsiedztwem Parku krajobrazowego Doliny Sanu stanowiącego otulinę BPN z dużą ilością zwierząt puszczańskich i prawdziwymi uroczyskami, widokowe odkryte wzgórza nad zatoką Jeziora Solińskiego dające rozległe panoramy od nowego kościoła na okolicę i wciśniętą w okoliczne wzgórza malowniczą zatokę „bieszczadzkiego morza”.
Najważniejsze epizody z przeszłości:
Podczas powierzchniowych badań archeologicznych przeprowadzonych w tej miejscowości przez 3 ekipy archeologów na stożkowatym wzgórzu w kształcie elipsy położonym wśród podmokłych łąk na lewym brzegu Sanu w odl. ok. 100 m na płn. od cerkwi (w miejscu z natury obronnym) odkryto zabytki prezentujące kulturę łużycką i wczesne średniowiecze. Brak dokładnych badań uniemożliwia stwierdzenie, czy była tu osada otwarta, czy też niewielkie grodzisko.
Nazwa wsi Rajskie kształtowała się w XV i XVI w. Wieś zmieniała wówczas nazwę z Ralskie (1425) na Rayskie (1436), Ralskye (1441), Ralszke (1482), Ralschkye (1489), Rayszkye (1493), Ralskye (1530).
1425 r. – przynosi pierwszą historyczną i ciekawą zarazem wzmiankę o miejscowości, z której dowiadujemy się, iż katolik Jan z Rajskiego zobowiązał się przed sądem ziemskim, że nie będzie nadal mieszkał wspólnie z kobietą nie ochrzczoną, Wołoszką Tatianą, z którą mieszkał od dłuższego czasu, pod groźbą spalenia go ogniem bez osobnego dowodu.
1436 r. – wieś była własnością szlachecką w sobieńskich dobrach Kmitów w historycznej ziemi sanockiej. Z akt sądowych dowiadujemy się, iż Jan Goligay ze Strzałkowa jako zastępca swojej żony Małgorzaty pozwał przed sąd kasztelana przemyskiego Mikołaja Kmitę z Wiśnicza za zajęcie gwałtem dóbr ojczystych Małgorzaty, przypadłych jej prawem bliższości po jej bracie rodzonym zm. Janie Kmicie i dzieciach tegoż z Bachórza: tj. zamek Sobień z wsiami i wolami doń należącymi: Solina, Rajskie, Chrewt i innymi.
1441 r. – nastąpił podział dóbr między Małgorzatą (żoną Przedpełka Mościca z Wielkiego Koźmina), a jej stryjem Mikołajem Kmitą z Wiśnicza, kasztelanem przemyskim, na mocy którego Małgorzata odstąpiła stryjowi Mikołajowi i jego synom zamek Sobień z wsiami do zamku należącymi: Solina, Rajskie, Chrewt i inne.
1457 r. – Stanisław, Mikołaj i Jan, bracia niedzielni z Wiśnicza i synowie Mikołaja z Sobienia pozwali kasztelana lwowskiego Jana Kmitę z Wiśnicza o gwałtowne zajęcie dóbr przypadłych im sorte vulgariter loszem: zamku Sobień i wsi Rajskie, Chrewt, Jankowce i inne.
1481 – Jan Kmita z Sobienia, własciciel Rajskiego pozwał do sądu szlachetnie urodzonych Jana, Rafała, Mikołaja i Seweryna Tarnawskich o zabranie m.in 5 wołów wartości 10 grzywien pracowitemu Iwanowi z Rajskiego.
1482 r. – Hryć kniaź z Rajskiego występował jako ławnik sądu leńskiego wsi prawa wołoskiego zwanego „strągą” w Lesku w obecności zarządcy, krajnika i 6 innych kniaziów, gdzie kniaź Jaromir z Chrewtu przekazał połowę swego kniaźstwa w Chrewcie dzieciom swego syna Szemuczka, a połowę panu Janowi Kmicie Sobieńskiemu. Jako mieszakniec Rajskiego wymieniony jest też Hywan Wecznyk.
1489 r. – kasztelan sanocki Stanisław Kmita zapisał swojej żonie Katarzynie, córce Jana Amora z Tarnowa 6000 zł węgierskich na połowie swych dóbr: zamku Sobień i wsi do niego należących: Myczkowce, Solina, Rajskie, Chrewt, Polana, Tworylne i inne.
1493 r. – w źródłach występuje pop Baytko z Ralskyego i jego dzieci: Łukacz, Demko i Iwanek. Może już była cerkiew?
1508 r. – w źródłach występuje sołtys Roman z Rajskiego.
1515 r. – Chrewt należał do dóbr Leskich Kmity Sobieńskiego.
1518 r. – miejscowość przeszła na własność Piotra Kmity, kasztelana wojnickiego i marszałka wielkiego koronnego oraz jego brata rodzonego Stanisława Kmity z Leska.
1526 r. – we wsi uprawiano 7 łanów ziemi, był młyn i pop.
1529 r. – właścicielami wsi są bracia Piotr i Stanisław Kmitowie z Leska.
1530 r. – nadal uprawiano 7 łanów ziemi, we wsi był młyn i pop, a sołtys płacił ze swego łanu 12 groszy podatku.
1531 r. – wzmianka o wsi prawa wołoskiego (Ralskye valachica).
1536 r. – we wsi prawa wołoskiego (ville iuris valachici Ralskye) uprawiano 7 łanów ziemi, były dworzyszcza wołoskie, sołtys, czynny młyn i pop.
1540 r. – Sawko, kniaź z Rajskiego założył Ralską Wolę, czyli dzisiejszy Sawkowczyk.
1606 – 1616 r. – aktywnym kupcem był Kopko z Rajskiego sprzedający chmiel i wino na jarmarkach w Lesku, Birczy, Krakowie, a nawet w Pradze.
1672 r. – po najeździe Tatarów we wsi należącej wówczas do Romerów ocalały tylko 4 domy, gdyż jej zabudowania ordyńcy spalili, a mieszkańców uprowadzili w jasyr.
1773 r. – tuż po I rozbiorze Polski wieś była własnością Józefa Ossolińskiego, wojewody wołyńskiego.
1775 r. – wzmiankowana jest kaplica rzymskokatolicka w miejscowym dworze.
XIX w. – w poł. Tego stulecia wieś dzierżawił Teofil Romer, uczestnik powstania w 1846 r. Za udział w nim został skazany na 12 lat twierdzy.
1863 r. paroch z Rajskiego ks. Kuryło Czajkowski poświęcił w cerkwi Polakom wyruszającym do powstania styczniowego sztandary i broń, za co był przez 6 tygodni więziony w Sanoku. Podczas powstania zginął bohaterską śmiercią w Sandomierskiem syn zarządcy tutejszego majątku Ksawery Antoni Romer, urodzony w Rajskiem.
1870 r. – przed 1870 r. została założona kopalnia ropy naftowej prze ówczesną właścicielkę majątku Urszulę z hr. Łosiów hr. Golejewską. W 1870 r. majatki Rajskie, Sakowczyk, Studenne i Jaworzec po Karolu hr Łosiu przeszły w równych częściach na jego spadkobierców: Urszulę z hr. Łosiów hr. Golejewską, Andrzeja hr Łosia, Jadwigę z hr. Łosiów hr. Bobrowską, Julię hr. Łoś i Bronisława hr. Łosia. Z upływem lat między rodzeństwem dochodziło do regulacji spadku po ojcu. Rajskie i Studenne były wsiami z naturalnymi wyciekami oleju skalnego. Pierwsze badania geologiczne przeprowadził tutaj C.M. Paul odnotowując istnienie obfitych naturalnych wycieków. Rozpoczęto ich eksploatację, jednak nie zachowały się szczegółowsze informacje o wielkości i miejscach wydobycia ropy w tym majątku.
1872 – 75 r. – wybudowano w Rajskiem cerkiew murowaną, którą odnawiano w 1898 r. Obraz – ikona Matki Boskiej Tuchowskiej z I poł. XVII w. znajdujący się ongiś w tej cerkwi został uratowany i przechowywany jest aktualnie w Muzeum Narodowym w Krakowie.
1880 r. – odwiercono szyb o nazwie Bronisław (prawdopodobnie w miejscu starszego) i opracowania podają ten fakt jako odkrycie ropy w Rajskiem. W tym czasie na prawym brzegu Sanu (najstarsza część kopalni) istniały już szyby noszące imiona: Urszula, Wanda, Tadeusz, Maria, Tony, Regina tj. imiona współwłaścicieli kopalni i właścicieli majątku przed jego rozdrobnieniem.
1881 r. – w wyniku umowy między Urszulą z hr. Łosiów hr. Golejewską i Zofią z Gołuchowskich hr. Łoś klucz rajski stał się w całości własnością Urszuli hr. Golejewskiej.
1884 r. – wykonano trzy dalsze odwierty ropy naftowej, które zapoczątkowały rozwój kopalni na większą skalę.
1888 r. – Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego podaje, iż Rajskie (429 m n.p.m.) wraz z Sakowczykiem było wsią położoną na lewym brzegu Sanu, tworzącym w tym miejscu silne zagięcia przy omijaniu stromo w dolinę rzeki spadających ścian pasma górskiego. Na płd. -zach. od wsi wznosiła się Tousta (748 m), na zach. Kiczera (605 m), na płd. Otryt (752 m), a od wschodu stoki górskie dochodzące do 562 m. Wieś graniczyła wówczas na płd. Z Horodkiem (Gródkiem), na wschodzie przez San z Chrewtem (6 km), na płd. Ze Studennem. Od zachodu i wschodu obszar wsi oblewały wody rzeki Solinki i Sanu. W owym czasie (w latach 80-tych XIX w) wieś była siedzibą parafii gr.-kat., (w dekanacie zatwarnickim), która obejmowała swym zasięgiem także Horodek (Gródek), Studenne i Sakowczyk. Rzymscy katolicy należeli do parafii w Wołkowyi. Liczyła 111 domów, 772 mieszkańców (Sakowczyk 26 domów i 198 mieszkańców), a w posiadłości Urszuli hr. Golejewskiej dodatkowo 4 domy i 21 mieszkańców. Obszar większej (dworskiej) posiadłości ziemskiej zajmował 256 morgów roli, 48 – łąk, 73 – pastwisk, 590 – lasu; posiadłość mniejsza (gminna) liczyła 733 morgi roli, 98 – łąk, 114 – pastwisk. Wieś nie miała własnego lasu. Uposażenie proboszcza gr.-kat., obejmowało 84 morgi roli, 7 – łąk, 12 – pastwisk.
XIX w. – pod koniec stulecia miejscowy folwark należał do Urszuli hr. Golejowskiej, która na pocz. XX stulecia ofiarowała majątek w Rajskiem siostrom ze Zgromadzenia św. Wincentego a, Paulo. Siostry założyły tu klasztor i ochronkę dla dzieci, prowadziły uprawę winnej latorośli i zajmowały się majątkiem aż do 1945 r. W swoim klasztorze miały też kaplicę łacińską.
1921 r. – wieś liczyła 128 domów i 740 mieszkańców (w tym według wyznania: 676 unitów, 6 łacinników i 58 Żydów wyznania mojżeszowego).
1939 – 1944 – ostatnim parochem we wsi był ks. Iwan Jarosewicz, a jego uposażenie wynosiło 105 morgów roli.
W początkowym okresie II wojny światowej funkcjonowała we wsi placówka gestapo.
1944 r. – w sierpniu oddział partyzancki Mikołaja Muchy Kunickiego zniszczył zabudowania folwarczne, w których gospodarzyli niemcy.
Po II wojnie światowej wieś została całkowicie wysiedlona. Siostry usunięto z klasztoru, w którym stacjonowało wojsko. Po założeniu PGR-u zamieszkali w nim robotnicy rolni. Przez nieostrożność zaprószyli ogień i w 1954 r. klasztor spłonął. Pasterze urządzili sobie w opustoszałej cerkwi unickiej stajnię dla owiec (nie rozumieli istoty obrządku unickiego) doprowadzając do poważnych zniszczeń obiektu.
W latach 70-tych mieszkali w Rajskiem gen. Zygmunt Berling (1896-1980), dowódca I Armii WP i płk Józef Pawłusiewicz, autor książki „Na dnie jeziora”, który przeniósł się tutaj po zalaniu Łęgu.
1980 r. – 24 III nieznane siły ubeckie z polecenia partyjnych władz województwa krośnieńskiego wysadziły cerkiew z 1875 r. w powietrze, aby nie dopuścic do utworzenia w niej kościoła, o co zaczęli zabiegać mieszkańcy Rajskiego z ks. Stanisławem Szczepańskim, dziekanem z Wołkowyi. Pozostały po niej gruzy na przy cerkiewnym cmentarzu, gdzie odnaleźć jeszcze można kilka starych nagrobków.
Z dawnej zabudowy pozostała tylko XIX – wieczna kapliczka przy drodze.
2003 r. – oddano do użytku nowy dom rekolekcyjny na 100 miejsc, który zaczął budować z myślą o sprowadzeniu tu sióstr zakonnych ks. Stanisław Szczepański z Wołkowyi. Po jego przejściu na emeryturę decyzją Kurii Metropolitalnej w Przemyślu zmieniono przeznaczenie obiektu na Centrum Wolontariatu Archidiecezji Przemyskiej.
2004 r. – dziś mieszka w Rajskiem ok. 80 osób, jest sklep spożywczy, gospodarstwa agroturystyczne, nowy kościół z plebanią zamieszkałą przez emerytowanego ks. Stanisława Szczepańskiego, dom rekolekcyjny (Centrum Wolontariatu Archidiecezji Przemyskiej) i czynny w sezonie letnim (V – X) zakładowy ośrodek domków letniskowych SZNiG w Sanoku malowniczo położony nad samym Sanem.
Literatura:
1. Adam Fastnacht, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, Część 1 (A – I), Do druku przygotowali Anna Fastnacht-Stupnicka i Antoni Gąsiorowski, Brzozów 1991. 2. Juliusz Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993, s. 188. 3. Józef Półćwiartek, Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672 r. na obszarze ziemi sanockiej, Rocznik historyczno-Archiwalny 1994, Tom VII – VIII, s. 36, 33 – 42. 4. Maciej Augustyn, Mieszkańcy Bieszczadów w powstaniu styczniowym, Bieszczad nr 6, Ustrzyki Dolne 1999, s. 157., tenże, Początki górnictwa naftowego w Bieszczadach, Bieszczad nr 7, Ustrzyki Dolne 2000, s. 251. 5. Józef Pawłusiewicz, Na dnie jeziora, LSW Warszawa 1981. 6. Andrzej Potocki, Wokół bieszczadzkich zalewów. Przewodnik z legendami, Krosno 2001, s. 136 - 139. 7. Bieszczady. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Oficyna Wydawnicza „Rewasz” (Wydanie dziesiąte aktualizowane), Pruszków 2004, s. 344 - 345. 8. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich..., Warszawa 1888, T. IX, s. 499
Opracował Stanisław Orłowski
Pokaż obiekty z miejscowości Rajskie
