Załuż (300 – 310 m n.p.m.) – to jedna z najstarszych wsi nad Sanem malowniczo położona u podnóża lesistych wzgórz Paproć (503 m) i płd. –wsch. masywu Granickiej (575 - 465 m) nad potokiem Wujskim w pobliżu jego ujścia do Sanu. Ma stację kolejową, pałac z parkiem podworskim, szkołę, składnicę drewna, posiada połączenia PKS z Leskiem, Sanokiem i Przemyślem oraz połączenie kolejowe z Zagórzem i Chyrowem na Ukrainie. Ze stacji PKP wychodzi szlak zielony w kierunku zamku Sobień i szczytu Przysłup (658 m) w Górach Słonnych.

Ważniejsze epizody z przeszłości:

I – IV w. istniała tu prawdopodobnie osada handlowa. Przed drugą wojną światową w czasie poszerzania drogi prowadzącej z Załuża do Łukawicy i Leska, w odległości ok. 150 m od stacji kolejowej, robotnicy natrafili na paleniska. W czasie badań przeprowadzonych przez K. Żurowskiego znaleziono jeden grób i oraz monetę Hadriana. Z grobu wydobyto naczyńko toczone na kole koloru ciemnosiwego o dwustożkowym kształcie i lekko wyodrębionym dnie wysokości 8 cm, szerokości brzuścia 8 cm, dnia 5 cm, otworu 7,4 cm. Znajduje się ono w Muzeum w Sanoku (nr. 86). Informacje te potwierdzili: A. Rybicki, S. Stefański i A. Kunysz. 1433 r. – pierwsza wzmianka o istniejącej wsi Załuż donosi, że Sidora jego pan pod przymusem wyprawił na wojnę. Przysięgała to cała gromada. Wieś więc już istniała. Jej nazwa zmieniała się z upływem czasu ulegając modyfikacjom np.de Zalusza –1433, Zalusche – 1436, Zalussye – 1437, Zaluse – 1441, Saluszie – 1457, Zaluze – 1476. 1436 r. – kolejna wzmianka źródłowa potwierdza w sąsiedztwie zamku Sobień istnienie okolicznych miejscowości Manasterzec, Łukawica i Lesko w historycznej ziemi sanockiej. Prawdopodobnie założone zostały już w czasach króla Wł. Jagiełły. 1437 r. – przynosi wzmiankę o zbójnikach i złodziejach. Jednego z nich powieszono za kradzież w Załużu. W czasie tortur wydał on swoich wspólników uczestniczących z nim w kradzieżach. 1479 r. nastąpiło rozgraniczenie terytorium Załuża od Hołuczkowa i usypano kopce graniczne, a w 1494 r. rozgraniczono ją z zamkiem Sobień. XV w. – Załuż wielokrotnie wymieniany jest jako wieś szlachecka w dobrach Kmitów należąca do zamku Sobieńskiego (patrz przy opisie wsi Łukawica). Jego właściciele wielokrotnie zastawiali tę miejscowość za pożyczone pieniądze i źródła sądowe dostarczają nam dziś cennych informacji z tego okresu. Znamy też nazwiska niektórych mieszkańców z XV w. np. Sidor – 1433, Mathwey Czerneczicz, Wacz – 1439, Iaczko, Zain, Mathwey Hneydkouicz – 1440 przyjmujących prawo miejskie Leska. 1519 r. - ustanowiono granice z wsią Zasław. 1526 r. – opodatkowano 1 i ¾ łana ziemi ornej i popa. Była więc cerkiew. 1530 r. i w 1536 r. – wieś posiadała nadal 1 i ¾ łana ziemi, młyn i popa. 1574 r. – Maczko syn Bagana przyjął prawo miejskie Leska. 1580 r. – po 1580 r. Załuż przejęli Stadniccy wraz z dawnymi dobrami Kmitów. 1672 r. - podczas najazdu tatarskiego we wsi należącej do Stadnickich ocalały 3 domy. 1731 r. – właścicielami Załuża byli Ossolińscy, właściciele Leska i okolic. 1799 r. – wieś przeszła w posiadanie Krasickich. 1921 r. – w miejscowości było 137 domów i zamieszkiwało ją 832 mieszkańców (wg wyznania: 667 unitów, 134 rzymskich katolików i 31 Żydów wyznania mojżeszowego). 1930 r. – właściciele miejscowego folwarku Wiktorowie w miejscu dawnej karczmy stojącej na rozstaju dróg wznieśli nowy murowany kościół rz. kat. stojący do dziś. 1946 r. – wysiedlono większość ludności obrządku unickiego.

Ważniejsze miejsca:

  1. Stacja PKP – obok na wzgórzu po lewej stronie ruiny bunkra z tzw. „Linii Mołotowa” wsławionego bohaterską obroną przeciw hitlerowskiej nawale w 1941 r. Zamknięta w nim grupa 25 żołnierzy radzieckich broniła się 20 dni od 21 VI do 12 VII 1941 r. Wszyscy zginęli. Na ruinach pamiątkowa tablica.
  2. Skrzyżowanie dróg: w lewo do Sanoka 7 km, w prawo do Przemyśla 60 km.
  3. Po lewej na wzgórzu w parku krajobrazowym murowany pałac z XIX wieku. Jego podpiwniczenie pochodzi z przełomu XVII/XVIII w. i jest pozostałością dawnego „fortalitium” – dworu obronnego. Obok stajnie murowane dworskie z XIX w., a ok. 400 m na zachód od dworu na skarpie ruiny murowanej XIX w. kaplicy grobowej.
  4. Wielotarasowe ogrody i park krajobrazowy pochodzące z II poł. XIX w. zostały rozplanowane na miejscu wcześniejszego parku krajobrazowego z przełomu XVII/XVIII w. Tworzyły asymetryczny układ kwaterowy i promienisty z otwartą osią widokową na koryto rzeki San. Na średnim parterze usytuowano pałac i staw górny, a na najwyższy parter obejmował poleśne zbiorowiska roślinne z grabem pospolitym, bukiem, dębami szypułkowymi. Pozostałości dąbrowy dawnego parku leśnego występują jeszcze w dolinie Sanu. W otoczeniu pałacu pozostały kolekcje drzewiaste z końca XIX w. w tym m.in. dęby, lipy, buki, klony polne i jesionolistne, odmiany czeremchy, klon jawor pstrolistny i purpurowy, świerk, sosna wejmutka, jodła, jesion wyniosły i francuski, brzoza czarna i brodawkowa, jarząb pospolity i czereśnia ptasia. Z krzewów rosnie tu m.in. jałowiec sawina i chiński, cyprysik groszkowy, żywotnik zachodni w kilku odmianach, irga, tawuła i dereń. W centralnej części parku na dużej polanie otoczonej starodrzewiem usytuowano sady owocowe. Zachowała się stara sieć dróg dojazdowych, ośrodek gospodarczy ze stajniami i spichlerzem, sady oraz wspomniany pałac z XIX w. z fragmentami XVIII piwnic. Drzewa pomniki: 10 dębów szypułkowych: 410, 380, 8 x 350-300 cm, 3 jesiony wyniosłe 300 cm, 5 lip szerokolistnych i drobnolistnych 350 – 300 cm obwodu.

Linia Mołotowa (bunkry przy szosie m.in. od linii kolejowej i stacji PKP do ruin zamku Sabień). Po inwazji ZSRR na Polskę 17 IX 1939 r. i zajęciu przez Armię Czerwoną jej wschodnich terytoriów Rosjanie rozpoczęli przygotowania do budowy linii umocnień obronnych nad Sanem w celu ewentualnego zabezpieczenia się przed ewentualną agresją ze strony Niemiec.

Zaprojektowana „Linia Mołotowa” ciągnęła się w Bieszczadach na odcinku: Bóbrka - Myczkowce – Lesko – Załuż – Olchowce - Sanok – Dobra – Dynów. Kolejny jej odcinek prowadził wzdłuż granicznego wówczas Sanu z Dynowa do Przemyśla, a następny lądowy łączył Przemyśl z Lubaczowem.

Wiosną 1940 r. Rosjanie wysiedlili ludność zamieszkującą pas szerokości 800 m od Sanu (z wyjątkiem miasta Leska) na gospodarstwa opuszczone przez rumuńskich Niemców w północnej Besarabii i Bukowinie. Celem tej deportacji było oczyszczenie linii przygranicznej z zabudowań gospodarskich i odsłonięcie przedpola umocnień obronnych. Nie wszędzie ten zamiar zdołano jednak zrealizować.

Budowane przez Rosjan - z wykorzystaniem ludności cywilnej – węzły obronne składały się z 3 – 5 żelbetowych schronów bojowych typu ciężkiego stanowiących punkty oporu odporne na bombardowanie i ostrzał artyleryjski. Mogły się one wzajemnie wspierać ogniem broni maszynowej i dział p.panc. Okupanci wykorzystali tutaj rozwiązania techniczne fortyfikacji fińskiej Linii Mannerheima, przy zdobywaniu której (podczas wojny zimowej 30 XI 1939 – 13 III 1940 r.) stracili sporo czasu i ponieśli wielkie straty. Mimo przyśpieszonego tempa tej inwestycji do czerwca 1941 r. zdołali wybudować na całej linii 2500 żelbetowych bunkrów (tj. 25 % zaplanowanych obiektów).

Na odcinku „bieszczadzkim” (w zasięgu mapy) Rosjanie zdążyli wznieść łącznie 51 obiektów obronnych, w tym 2 w Bóbrce, 2 w Myczkowcach, 7 w Lesku ze schronem dowódczo-obronnym, 5 w Woli Postołowej, 15 w Załużu, 13 w rejonie Olchowce – Sanok ze schronem obserwacyjno-dowódczym, 3 w Dobrej, po 2 w Uluczu i w Iskaniu. Były to 2 – 3 kondygnacyjne bunkry przystosowane do obrony czołowej i bocznej ( niewiele do obrony okrężnej), wyróżniające się różnorodnością obiektów doskonale wkomponowanych w teren, z dużym polem ostrzału, świetnymi rozwiązaniami technicznymi konstrukcji, funkcji i wyposażenia. Bunkry te tak lokalizowano w terenie, aby nawzajem blokowały przedpole ogniem krzyżowym, a jeden z nich położony wyżej mógł wspierać ogniem 2 bunkry położone niżej lub obok.

Umocnienia nadsańskiego odcinka obrony zbudowano z piaskowca arkazowego (bardzo odpornego na uderzenia pocisków) zwożonego wagonami z Polesia, Wołynia i Podola i z tłucznia z Kaukazu. Niektóre kopuły pancerne były przetransportowane aż ze zdobytych fortyfikacji fińskich lub z polskich fortyfikacji przygranicznych Wołynia i Polesia. Potężne zbrojenia ścian i stropów prętami metalowymi, szynami kolejowymi i płytami żelaznymi wzmacniały ok. 2 m grubości ściany i stropy (90 – 175 cm). Stalowe hermetyczne drzwi pancerne i podwójnie łamane korytarze broniły dostępu do wnętrza. Kopuły pancerne z otworami strzelniczymi wyposażono w peryskopy do obserwacji przedpola. Uzbrojone w armaty forteczne, działa p.panc i karabiny maszynowe bunkry różniły się kształtem, wielkością i przeznaczeniem. Całość umocnień była dodatkowo zamaskowana i posiadała sztuczne przeszkody terenowe tzw. „zęby smoka” przeciw czołgom i piechocie.

Po agresji Niemiec na ZSRR w 1941 r. „linia Mołotowa” nie była jeszcze całkowicie ukończona i wyposażona w broń. Niemcy po krótkiej walce ją przełamali, część bunkrów zdobyli w walce lub wysadzili wraz z załogami w powietrze obchodząc je od tyłu. Opuszczone w większości w pośpiechu przez wycofujących się Rosjan zostały przez nich wysadzone dopiero w 1944 r. podczas marszu na Berlin. Dziś w krajobrazie doliny Sanu między Leskiem, Załużem i Dobrą pozostało ponad 40 widocznych w terenie bunkrów. Zapomniane i zarośnięte krzakami nie wszędzie są widoczne. Dla turystów odwiedzających nasz region mogą stanowić oryginalną atrakcję turystyczną ułatwiającą poznanie mało znanych epizodów z historii najnowszej.

Więcej informacji oraz zdjęcia na www.liniamolotowa.pl.

Opracował Stanisław Orłowski - Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych "Karpaty"


Pokaż obiekty z miejscowości Załuż

Wykaz miejscowości:

Bachlawa Baligród Bandrów Berezka Bereżnica Wyżna Bezmiechowa Bóbrka k. Soliny Brzegi dolne Buk Bukowiec Bykowce Bystre koło Baligrodu Bystre koło Michniowca Chmiel Chrewt Cisna Czarna Czaszyn Dwernik Glinne Górzanka Grąziowa Hoczew Hoszów Hołuczków Jankowce Jasień Jureczkowa Komańcza Kostryń Krościenko Kulaszne Lesko Leszczowate Liskowate Lutowiska Markowce Michniowiec Mokre Morochów Morochów Myczków Myczkowce Orelec Pakoszówka Paszowa Pisarowce Polana Polańczyk Poraż Puławy Płowce Raczkowa Radoszyce Rajskie Równia Rozpucie Roztoka Rudenka Rzepedź Sanoczek Sanok Serednica Siemuszowa Smolnik Sobień Sokole Solina Średnia Wieś Srogów Dolny Srogów Górny Stefkowa Strachocina Szczawne Terka Trepcza Trzcianiec Turzańsk Tyrawa Solna Tyrawa Wołoska Uherce Mineralne Ulucz Ustjanowa Górna Ustrzyki Dolne Ustrzyki Górne Wańkowa Wetlina Wisłoczek Wisłok Wielki Wojtkowa Wojtkówka Wola Michowa Wola Piotrowa Wołkowyja Wujskie Zabłotce Zagórz Załuż Zwierzyń Żłobek Łęg Łobozew Łodyna Łodzina Łopienka Łukawica